نکاتی مهم برای تهیه ساز کمانچه مناسب

1. شناخت اجزای کمانچه

همانگونه که در اکثر راهنماهای خرید سازهای مختلف موسیقی هم به شما می گویند، ساز خوب هیچ ارتباطی به مارک آن و سازنده ندارد. تنها روش برای خرید یک سازخوب این است که ساز مورد نظر بشناسید و یا اینکه به فروشنده اعتماد داشته باشید. یک نکته مهم این است که به هیچ وجه خرید ساز خود را به استاد و شخصی دیگر  نسپارید و یا به فروشگاهی که معرقی شده اید بلکه با تحقیق سعی کنید این کار را انجام دهید. البته اگر به استاد خود اعتماد دارید میتوانید به علت تجربه و خبره بودن در این کار، به او بسپارید
قسمت اصلی کمانچه کاسه آن است که به صورت‌های مختلف ساخته می‌شود. کاسه کمانچه هنوز از نظر جنس چوب، اندازه‌ها و شکل یکسان و تثبیت شده نیست. از نظر شکل، کاسه‌ها را به صورت کروی یا مخروط ناقص درست می‌کنند. کاسه‌هایی که به شکل مخروط ناقص هستند اکثرا پشت باز ساخته می‌شوند. استفاده از این کمانچه‌ها در قسمت‌های مرکزی ایران به خصوص در لرستان متداول است. این کمانچه‌ها صدایی پر قدرت و شفاف دارند و چون کاسه سبک دارند، اجرای قطعاتی که نیاز به چرخیدن سریع کمانچه دارد روی این کمانچه‌ها آسان‌تر است.
کمانچه‌های پشت باز معمولا از چوب توت و به صورت یک تکه ساخته می‌شوند. کاسه‌های کروی به 2 صورت یک تکه و ترکه‌ای هستند. در کمانچه‌های ترکه‌ای کاسه از به هم چسبیدن ترکه‌هایی که در روی قالب خم شده‌اند ساخته می‌شود. کاسه‌های یک تکه از چوب های مختلف، معمولا از گردو خراطی ساخته می‌شوند. وزن کاسه از کاسه‌های ترکه‌ای بیشتر و چرخش کمانچه تا حدی مشکل است. قطر بیرونی کاسه کمانچه موسیقی سنتی معمولا ۲۰ سانتی متر است، در حالی که در مناطق مختلف ایران اندازه کاسه کمانچه متفاوت است. ترکمن‌ها کمانچه با کاسه‌های بسیار کوچک می‌سازند. در نقاط دیگر دنیا نیز که سازهایی شبیه به کمانچه دارند کاسه‌ها کوچک و غالبا از پوست نارگیل ساخته می‌شود. دسته کمانچه بر خلاف کاسه تقریبا یک شکل ساخته می‌شود. جنس دسته از چوب گردو و شکل آن مخروط ناقص و قطر آن در شیطانک ۳۷ میلی متر و در محل اتصال به کاسه ۳۱ میلی متر است. طول دسته کمانچه نیز ۳۱ سانتی متر است.
در گذشته کمانچه دارای 3 سیم بوده است، گاهی 2 سیم اول و دوم مضاعف انداخته می‌شد اما امروزه با 4 سیم ساخته می‌شود. شده است. بنابراین 4 سیم و در نتیجه 4 گوشی روی دسته کمانچه قرار می‌گیرد، و این سیم‌ها پس از رد شدن از روی شیطانک و عبور از روی دسته و کاسه به سیم‌گیر وصل می‌شوند. روی دهانه کمانچه پوست کشیده می‌شود و جنس آن معمولا پوست شکم گاو، پوست ماهی، پوست آهو و غیره است.
خرک روی پوست قرار می‌گیرد و سیم‌ها با فشار خرک را به پوست می‌چسبانند. کمانچه به وسیله یک پایه که در قسمت سیم‌گیر به کاسه وصل شده است، روی پای نوازنده قرار می‌گیرد. آرشه کمانچه، که اسم اولیه‌اش کمانه بوده است، تشکیل شده از یک چوب که از یک طرف انحنا دارد با بلندی ۶۰ سانتی متر و جنس آن معمولان موی دم اسب. موی آرشه کمانچه بر خلاف سازهای زهی غربی روی چوب محکم کشیده نمی‌شود، بلکه نوازنده است که به هنگان نوازندگی به تناسب روی سیم فشار را تغییر می‌دهد.
 
کاسه طنینی: تقریبا کروی شکل و تو خالی است و در سطح بالایی آن دهانه‌ای باز وجود داردکه بر آن پوست کشیده می‌شود و خرک روی پوست قرار می‌گیرد. سطح بیرونی کاسه اغلب با قطعاتی از صدف یا استخوان تزیین می شود. در ساخت بعضی کمانچه های محلی پشت کاسه نیز باز است که صدا دهی قوی تری دارد.
 پوست: دهانه از قسمت نازک پوست عمل آمده چهارپایان از جمله آهو، بز و بره انتخاب می‌شود.
خرک: معمولا از جنس چوب یا استخوان معمولا به طول ۴ و ارتفاع ۲ سانتی متر است و با پایه کوچک خود روی پوست کاسه قرار می‌گیرد. خرک را کمی کج قرار می‌دهند، به صورتی که طول سیم اول را کمتر و طول سیم چهارم را زیادتر کنند. روی خرک شیارهای کم عمقی وجود دارند که فاصله سیم‌ها را نسبت به هم ثابت نگه می‌دارند.
 دسته: دسته کمانچه مانند لوله تو پر از چوب است به طول تقریبی ۲۵ و قطر تقریبی ۳ سانتی متر به حالت مخروط وارونه ساخته می‌شود. دسته که فاقد دستان بندی است از یک طرف به کاسه و از طرف دیگر به سر پنجه ختم می‌شود.
سر پنجه: در ابتدای طول دسته قرار دارد و از جنس چوب است. سطح رویی آن تو خالی است و ۴ گوشی ۲ به ۲ در طرفین آن قرار دارند. در قسمت بالایی سرپنجه، زایده‌ای به نام صراحی، تاج یا تنگ قرار دارد که به طول ساز می‌افزاید.
 گوشی‌ها: کمانچه ۴ عدد گوشی به تعداد سیم‌های ساز و به صورت میخ سر پهن از جنس چوب دارد که ۲ به ۲ در طرفین سر پنچه قرار گرفته‌اند.
شیطانک: استخوان یا چوب باریک و کم ارتفاعی است به عرض دسته که بین سر پنجه و دسته قرار دارد و سیم‌ها از روی شیارهای کم عمق آن عبور می‌کنند و به گوشی‌ها می‌روند.
سیم‌گیر: قطعه‌کوچکی از چوب یا فلز است که در انتهای بدنه کاسه نصب و گره یک سر سیم‌ها به آن بسته می‌شود.
 تعداد و جنس سیم‌ها: کمانچه دارای ۴ سیم با ضخامت‌های متفاوت است. استفاده آکورد کامل سیم‌های ویلون برای کمانچه معمول است.

2. قیمت کمانچه

قیمت کمانچه بستگی به موضوعات مختلفی دارد. عمده قیمت به نوع چوب، پرده و کیفیت صدا بر می گردد که این موضوع صرفا توسط خود سازنده تعیین می شود. یعنی ممکن است که از چوب یک درخت توت، 3 عدد کمانچه ساخته شود آنهم توسط یک سازنده و با یک کیفیت، ولی دو تای آنها صدای بهتری داشته باشد که در این صورت قیمت بالاتری نسبت به یک ساز دیگر خواهند داشت و قیمت آن را هم سازنده با توجه به تجربه خود تعیین می کند.

3. مشخصات ظاهری

بیشتر مشخصات ظاهری یک ساز خوب به کیفیت ساخت و نبود ضایعاتی مثل چسب و یا اتصالات بین سیم و گوشی ها بر می گردد نه زیبایی ظاهری و سطحی! این موضوع سبب ثابت ماندن کوک کمانچه و عدم تغییر در نواختن سه تار می شود. نکته مهم دیگر این است که میان کاسه و دسته از نظر وزنی تناسب برقرار باشد. به صورتی که در موقع نوازندگی تعادل ساز به طور کامل برقرار باشد. یعنی طراحی ساز به گونه ای باشد که در زمان نواختن نیازی به صرف نیروی اضافی برای نگه داشتن آن نباشد. ساز کمانچه انواع مختلفی دارد که بصورت یک تکه و یا ترکه ای ساخته می شوند.
در ساز یک تکه ، کاسه ساز بصورت یک تکه می باشد و درون کاسه تراشیده می شود ولی در ساز ترکه ای کاسه ساز از به هم پیوستن و شکل گیری تکه های چوب به هم ساخته میشود. روی کاسه کمانچه پوست کشیده می شود که معمولا در ایران پوست روده گوسفند و یا بره می باشد. دسته کمانچه به کاسه متصل می شود و برای اینکه روی دسته انگشت گذاری می شود و نباید جنس روی دسته معمولی و نرم باشد معمولا از آبنوس که نوعی چوب سخت است و یا استخوان ساخته می شود.

اندازه مناسب کمانچه 

اندازه کاسه در سه سایز بزرگ ، متوسط و کوچک ساخته می شوند. سایز متناسب خود را با توجه به معیارهای زیر انتخاب کنید:
•    طول دسته (از زیر دسته شیطانک تا خرک): برای آقایان 31 سانتی متر، برای خانم ها 30 تا 30.5 سانتی متر
•    قطر دسته: برای آقایان 34 تا 35 میلی متر، برای خانم ها 32 تا 33 میلی متر
نحوه اتصال دسته به کاسه دارای زاویه ای خاص است که هر چه پیشروی دسته به عقب تر باشد ساز به اصطلاح سفتخوان تر می شود.

جنس چوب

جنس چوب کمانچه از درخت توت میباشد برای ساختن دسته ی ساز از چوب گردو هم استفاده میکنند که در این صورت دسته ی ساز سنگین میشود. چوب باید کهنه باشد تا طنین خوبی بدهد بعضی از سازندگان چوب تازه را در آب جوشانده تا شیره ی آن گرفته شود و سپس چوب را در زیر خاک یا پهن می گذارند تا خشک شده و حالت پوسیدگی پیدا کند. پس دقت کنید که معمولا نمی توانید کهنه بودن چوب را تشخیص دهید مگر اینکه فروشنده با صداقت به شما بگوید!
دقت کنید دسته سه تار مورد نظر سنگین و ضخیم نباشد. دلیل توجه به این مورد، جنس چوب و تازگی آن است. در صورتی که چوب مورد استفاده برای ساخت دسته ساز سالخوردگی و خشکی کافی را نداشته باشد ممکن است پس از مدتی بر اثر فشار سیم ها خم شده یا در اصطلاح نوازندگان تاب بردارد.

پوست کمانچه

پوست کمانچه از پوست تودلی دباغی شده گوسفند و بز است. بعضی تیره است که به سیاه پوست معروفه و بعضی سفید و شفافه. پوست تیره زیبا و شکیل تره و معمولا از تودلی بز ساخته میشه. تو خرید پوست باید دقت کرد که پوست مرغوب رو انتخاب کنید چون پوست کمانچه از مهمترین عوامل صدا دهی سازه. پوست هر قدر که کهنه تر باشه مرغوب تره. اما چطور بفهمیم که پوست کهنه و مرغوبه؟

• پوست های کهنه نسبت به تازه تر ها کدر ترند.
• پوست تازه بعد از کمی خیس شدن بوی بدی ساطع میکنه ولی پوست کهنه بو نداره یا خیلی کمه.

اگه رو پوست تازه ناخن بکشی یه رد سفید جا میذاره ولی پوست کهنه اینطور نیست. ببین ضخامت پوستی که میخری تو تمام سطح یکی باشه.   

4. صدای کمانچه خوب

کمانچه سازیست کششی آرشه ایی که در بسیاری از فرهنگ ها این ساز به اشکال متفاوت وجود دارد و در هر فرهنگ به شکل های متفاوت و با رنگ های صوتی گوناگونی ساخته میشود. دقت کنید که صدای خوب کمانچه را خود شما باید تشخیص بدهید. در هر کشوری با قومیت های متفاوت سلیقه های متفاوتی برای انتخاب جنس ساز وجود دارد. برخی ممکن است از صدای تودماغی و گرفته تر خوششان بیاید و برخی با صدای واضح تر. این کاملا بستگی به خودتان دارد. بخش زیادی از صدای کمانچه را هم پوست آن مشخص می کند. اینکه پوست نازک باشد یا ضخیم. پوست نازک صدا را واضح و شفاف می کند ولی پوست ضخیم مقاوم تر و در مقابل تغییرات پایدارتر است و صدای بم تری دارد.
چگونگی صدای کمانچه به عواملی بستگی دارد که بعضی از آنها از این قرارند: جنس چوب، ضخامت در نقاط مختلف کاسه، شکل کاسه، اندازه‌های کاسه، چگونگی سطح کاسه از نظر تراش، نوع و ضخامت پوست، جنس و شکل و اندازه و محل قرار گرفتن خرک، چگونگی شیطانک، جنس سیم، زاویه اتصال دسته به کاسه.
کمانچه های که پوست نازک دارند معمولا برای کنسرت و اجرای زنده استفاده می شوند و کمانچه هایی که پوست ضخیم دارند اصولا برای ضبط استودیویی مناسب هستند. صدای کمانچه کاملا سلیقه ای است و صدای خوب و بد در کمانچه وجود ندارد.

5. سازنده باتجربه و آگاه

استادکار در هر حرفه ایی نقش تعین کننده را ایفا میکند چه در امر آموزش و چه در ساخت ساز. دیگر مانند گذشته نمیتوان تنها با شاگردی کردن سازنده ماهری شد. حقیقتا در دنیا ساز سازی تبدیل به یک صنعت پردرآمد تبدیل شده و و برای آن رشته دانشگاهی تعریف شده است.
هنرآموزان این حرفه به غیر از کار در کارگاه باید با بسیاری از علوم از جمله فیزیک صوت،خواص مواد، ریاضی و... آشنا شوند.پس دیگر نمیتوان گفت به صرف اینکه چند سال کنار یه استادکار که آنهم سینه به سینه مطالب را یاد گرفته میتوان سازنده ماهری شد. باید تحصیل کرد،آموخت و در کارگاه ها آزمون و خطا کرد تا به یک استاندارد قابل قبول برای شروع دست یافت.
در ایران این قضیه بسیار ابتدایی و همچنان به شیوه قدما پیش میرود. البته چند سالیست که هنرآموزانی که در دانشگاه های خوب برای این حرفه تحصیل کرده اند تجارب خود را با دیگران به اشتراک گذاشته اند. اما تا رسیدن به استانداردهای مناسب که با کشورهای پیشرفته رقابت کند راهی طئلانی در پیش داریم.

 

کلاس کمانچه در کرج