خاندان موصلی
نخستین خاندان هنر
دوران خلفای عباسی (132 تا656 ه.ق) را به قول ابن خلدون در " المقدمه" تاریخش می توان دوران بلوغ موسیقی دورا ن اسلام نامید. بخصوص سال هایی که با خلافت سفاح بنیان گذار خلافت عباسی آغاز و به معتصم، هشتمین خلیفه ی عباسی منتهی می شود. در همین ایام زریاب (ابوالحسن علی بن نافع) و به احتمالی ایرانی نژاد، با مهاجرت از بغداد به اندلس موفق شد مدرسه ای تاسیس کند که بعد ها به هنرستان موسیقی تبدیل شود و به عبارت دیگر، موسیقی ایرانی یا شرقی را در اسپانیا رواج دهد. او معاصر با اسحاق موصلی بود، در زمان خلافت هارون الرشید پنجمین خلیفه عباسی به شهرت رسید و با نوازندگی عود مخصوصش( با وزنی همانند سایر عود ها ولی با 3/1 بیشتر از وزن آنها و داشتن دو رشته ابریشم و دو رشته دیگر از روده ی تابیده بچه ی شیر که با مضرابی از ناخن عقاب می نواخت). در حضور هارون به قدری نظر اورا به خود جلب کرد که مورد حسادت استادش اسحاق موصلی قرار گرفت و ناگزیر به مهاجرت از بغداد شد و به قرطبه در اندلس رفت و در همانجا مدرسه خود را تاسیس نمود و تا پایان عمر در آنجا ماند. مقارن با همین دوران، خاندان موصلی به شهرت رسید نخستین فرد ازین خاندان، ابراهیم موصلی فرزند ماهان است که بعد ها به "میمون" تغییر داده شده، این خاندان در اصل ایرانی و اهل ارجان (ارگان) فارس در نزدیک شیراز بوده است و بنابراین ابراهیم به علت اقامت طولانی اش در موصل یا شکوفایی هنرش در ان شهر به موصلی معروف شده است.
ابراهیم موصلی
ابراهیم بن ماهان بن بهمن الموصلی، شاعر غزل‌سرا، موسیقیدان، آهنگ‌ساز، خواننده و عودنواز ایرانی‌تبار و رهبر جنبش کلاسیک در موسیقی عرب بود که در سال ۱۲۵ه.ق در کوفه به دنیا آمد و در سال ۱۸۸ه.ق در بغداد از دنیا رفت. در زمان امویان، ماهان، پدر ابراهیم که از ایرانیان پارس بود به خاطر بیدادگری‌های فرماندار استان پارس ناچار به گریز از خانه شد و در میان قبیله تمیمی ساکن گشت. ماهان از خاندان بزرگ ایرانی در ارجان فارس بود که پس از ستم امویان به کوفه کوچ نمود. او با دختری از مردم پارس (مادر ابراهیم) که پدرش هم‌زمان با ماهان به کوفه گریخت و هر دو به قبیله بنی عبدالله دارمی وارد شدند، ازدواج نمود. ماهان در طاعون سال ۱۲۵ق کوفه درگذشت. ابراهیم در جوانی به موصل رفت و در آنجا به فراگرفتن موسیقی پرداخت. سپس به ری عزیمت کرد و در آن شهر موسیقی ایرانی و غناء عربی را فرا گرفت و با عزیمت به بغداد از محضر سیاط مکی، موسیقی دان مشهوری که خواننده توانا و نوازنده ی زبر دست عود بود بهره مند شد.
ابراهیم موصلی در زمان خلافت "هادی" چهارمین خلیفه عباسی به شهرت رسید و همچنین بسیار مورد توجه هارون الرشید بود تا جایی که به او لقب "الندیم" ، که در زمره ی ندمای خاص خلیفه است داده شد. ابراهیم موصلی بالغ بر چند صد آهنگ ساخت و ساخت چند مقام را نیز به او نسبت داده اند. مسعودی نیز او را نخستین سازنده ی "ماخوری" میدادند. ( مثل ماهور در فارسی می باشد) ماخوری یکی از 8 گونه ایقاع( ایقاعات المثانیه) محسوب می شده و بنابرآنچه کندی در رساله ی "اجزاء خبریه فی الموسیقی" می گوید: از دو نقره (ضرب) متوالی و یک نقره ی منفرد تشکیل می یافته است. ماخوری در آثار موسیقیدان هایی همچون فارابی و کندی بسیار دیده می شود. در تاريخ موسيقى شرق اسلامى، ابراهيم نماينده سنت كهن موسيقى عرب به شمار مى‌رود و اين نكته‌اي است درخور تأمل، چه وي و پسرش اسحاق كه خود بعدها نامورترين نمانيده اين سنت كهن و بزرگ‌ترين استاد موسيقى در عصر خود و بلكه در تمامى تاريخ اسلام شدند، تبار ايرانى داشتند و طبعاً موسيقى ايرانى را نيك مى‌شناختند. ابراهيم موسيقى كهن را به حرير كهنه‌اي تشبيه مى‌كرد كه هر چه بيشتر در آن نگريسته شود، زيباتر مى‌نمايد و هرچه بيشتر در آن تأمل كنند، محاسنش آشكارتر مى‌گردد اما موسيقى جديد را همانند حرير تازه‌بافتى مى‌دانست كه چشمها را خيره مى‌كند اما با تأمل در آن معايبش آشكار و از زيباييش كاسته مى‌گردد.
شاگردان ابراهیم موصلی
وي شاگردان برجسته‌اي نيز تربيت كرده است. از آن جمله‌اند ابوجعفر محمد بن حمزه، ابوصَدَقه، اسحاق فرزند وي بَرصَوما، زَلْزَل‌ْ برادر زن وي، سُلَيم بن سَلاّم، عَلُّويه، مُخارِق، مُعَلَّى بن طَريف و نيز بسياري كنيزان خنياگر كه از آن ميان نيز مى‌توان از بَذْل، دَنانير و مُتيَّم نام برد.
اسحاق موصلی
ابو محمد اسحاق موصلی فرزند ابراهیم(150 تا 236ه.ق) بعد از پدر، مقام اورا در دستگاه خلافت احراز کرد. او در ری متولد شده بود واستادش در موسیقی غیر از پدرش، بانوی خواننده ی نامور آن روزگار، "عاتکه بنت شهده" بود. اسحاق علاوه بر موسیقی واجد تحصیلات عالیه ای بود، حدیث و علوم قرآنی و ادبیات و تاریخ را فراگرفته بود و در ادبیات و تاریخ صاحب کمال گشته بود. اسحاق در سال 236ه.ق بر اثر بیماری گوارشی یاکبدی که در نتیجه روزه گرفتن بسیار به ان مبتلا شده بود، دیده از جهان فروبست.
ابن ندیم در کتاب "الفهرست" بالغ بر چهل اثر را به اسحاق نسبت داده است که در آن میان، بسیاری از آن ها در موسیقی بوده است. متاسفانه از این آثار، نسخه ای مصون از حوادث ایام مانده باشد در دسترس نیست، اما خوشبختانه در کتاب "کمال ادب الغناء" تالیف حسن کاتب، نمونه هایی از آراء اسحاق موصلی وجود دارد. اسحاق پسری به نام حماد داشت که نخستین کسی یود که شرح حال پدرش را نوشت.
آثاراسحاق موصلی
⦁ "الاختیار (الاخبار) من الاغانی للواثق الخلیفه" (آوازهای برگزیده الواثق خلیفه)
⦁ "الاغانی الکبیر" (آوازهای بزرگ): این کتاب را سندی بن علی وراق گردآورده و دیباچه‌ای به نام اسحاق بر آن نهاده و از منابع مهم ⦁ ابوالفرج اصفهانی در نگارش ⦁ الاغانی به‌شمار می‌رود.
⦁ "اغانی معبد" (وازهای معبد)
⦁ "اغانیة التی غنی بها"
⦁ "النغم و الایقاع" (نغمه‌ها و وزن‌ها)
⦁ "الرقص و الزّفن" (رقص‌ها)
⦁ "قیان الحجاز" (دختران خواننده حجاز)
⦁ "اخبار القیان" (خبرهای دختران خواننده)
⦁ "اخبار الندماء " (خبرهای ندیمان)
⦁ "اخبار امغنیین المکیین" (خبار رامشیان، ازمکیان)
شاگردان اسحاق موصلی
از شاگردان نامدار او ابن خردادبه، عبیدالله بن احمد، زریاب(علی بن نافع) عمروبن سلیمان نامدار به ابن بانه و پسرش حماد بن اسحاق بودند. حماد نخستین نویسنده‌ای است که بیان سرگذشت او را به گستردگی در کتابی گردآوری کرده‌است