سازهای هم خانواده
در چند دهه اخیر، سازهای جدیدی با بهرهگیری از سازهای زهی غربی ساخته شدهاند که کمکم جای خود را در موسیقی شهری ایران باز کردهاند. از جمله میتوان به ساخت انواع کمانچه آلتو و کمانچه باس اشاره کرد که همگی صدایی بم تر از کمانچه معمولی دارند. کمانچه آلتو دو و نیم پرده و کمانچه باس یک هنگام کامل (Octave) بمتر از کمانچه معمولی صدا میدهند.
کمانچه يکي از سازهاييست که در مشرق زمين سابقه تاريخي مفصل دارد و به خصوص در کشورهاي مشرق زمين به کار مي رفته است.
قیچک (غیژک) :
یکی از سازهای زهی در موسیقی ایرانی است که مانند کمانچه با آرشه نواخته میشود. جنس کاسهٔ طنینی قیچک از چوب گردو یا توت بوده و سیمهای آن فلزی هستند. این ساز دارای قدمت بسیار زیادی است و در موسیقی نواحی ایران کاربرد فراوانی داشته و دارد. این ساز از نظر نوازندگی شبیه به ویولنسل است و حتی در نوع بزرگتر آن که به قیچک بم معروف است، از آرشهٔ ویولنسل استفاده میشود.
شکم ساز از دو قسمت مجزا از یکدیگر تشکیل یافته. قسمت تحتانی کوچکتر و به شکل نیم کره است که بر سطح مقطع جلو پوست کشیده شده و خرک ساز روی پوست قرار دارد. قسمت بالایی بزرگتر، مثل چتری روی قسمت پایینی قرارگرفته و هر دو قسمت توسط سطح منحنی از عقب به هم اتصال یافتهاند و در نتیجه در جلو یا بین دو قسمت، حفرهای تشکیلشده است. سطح جلویی قسمت بالا، جز در ناحیهٔ وسط که زیر گردن ساز قرارگرفته بهصورت دو شکاف پهن باز است. دسته ساز تقریباً در نصف طول خودروی شکم قرارگرفته و نیمهٔ دیگر در بالا به جعبهٔ گوشیها متصل است. دسته فاقد پرده (دستان) است.
ساز قیچک اساساً محلی است و بیشترین رواج را در نواحی جنوب شرقی ایران و خصوصاً استان سیستان و بلوچستان ، استان کرمان و هرمزگان دارد. در سالهای اخیر این ساز در شهرهای دیگر نیز استفاده میشود. در آن نواحی طبق عقیده و سنت اهالی، برای معالجه امراض بهکار میرود.
در شمال افغانستان نیز قیچک در موسیقی سنتی رواج وسیعی دارد. در ولایات مثل بغلان، کندز و بلخ از قیچک در محافل عروسی و دیگر مراسم خوشی استفاده میشود.
با رواج بیشتر قیچک، با حمایت وزارت فرهنگ و هنر وقت ساختمان و کوک آن تکمیل و تنظیم شد و سه گونه قیچک تکمیلتر به نامهای (قیچک سوپرانو به طول ۵۶٫۵ سانتیمتر)، (قیچک آلتو ۶۳ سانتیمتر) و قیچک باس به همان نسبت بزرگتر ساختهاند. وسعت هریک از این انواع حدود سه اکتاو است. قیچک سوپرانوسازی است که قابلیت تکنوازی و همنوازی هر دو را حائز است ولی دو نوع دیگر (آلتو و باس) بیشتر به منظور همنوازی در ارکستر به کار میرود. آرشهٔ قیچک، پس از استاندارد سازی، عیناً همان آرشه ویولن است.
از نوازندگان به نام این ساز می توان به دین محمد زنگشاهی و از سازندگان به نام این ساز میتوان به حسین قلمی اشاره کرد.
تال:
ساز کمانچه در منطقه لرستان هم داراي سابقه تاريخي است اصولا در لرستان تمام مردمي که به موسيقي علاقمند هستند حتما داراي کمانچه اي در خانه هستند و در آن منطقه کمانچه سازهاي فراواني وجود دارند که نوع کمانچه آنها به صورت بلندگو بوده و دهنه آن پوست و قسمت روبروي کاسه طنين پشت باز است و صداي آن خيلي با قدرت از آن خارج مي گردد و معمولا مطرب ها از بلندگو استفاده نمي کنند و حتي در فضاي باز هم از آن استفاده نوازندگي مي شود.
رباب :
فارابي در کتاب موسيقي کبير از سازي گفتگو مي کند که شبيه غژک است و داراي دو سيم بوده کمان براي به صدا درآوردن آن نداشته نام اين ساز رباب است که شعراي متاخر فارابي از آن ياد کرده اند رباب، سازي است شبيه طنبور، بزرگ شکم و دسته کوتاه و صفحه رويي آن به جاي استفاده از چوب که هم اکنون بر روي رباب هاي فعلي هست از پوست استفاده مي کرده اند بيشتر از پوست آهو استفاده مي کرده اند. مسعود سعد سلمان در اشعارش از کمانچه ياد مي کند و فرخي هم در مورد غژ يا غژک و نزهت اشعاري دارد.
هر روز يکي دولت و هر روز يکي غژ هر روز يکي نزهت و هر روز يکي تار
نزهه:
سازي است شبيه قانون به شکل مربع مستطيل که اختراع آن را به صفي الدين ازموي نسبت مي دهند رباب هم در قديم سازي شبيه به کمانچه بوده و در کشورهاي بلوک شرق، به طور فراوان با نام هاي گوناگون که تصوير آنها در مقاله موجود است يافت مي شود به خصوص در چين، ژاپن، هندوستان، مالزي، يوگسلاوي، آنگولا، اندونزي، برمه، کنيا، نپال، اوگاندا و حتي در عرب و ترک در بيشتر ارکسترهاي آنها موجود است و از آنها استفاده مي شود
کمانچه ترکیه (Karadeniz kemençesi)
کمانچه کلاسیک ترکیه ای، کمانچه ای گلابی شکل است که سه سیم دارد. این ساز در حالت ایستاده و با قراردادن آن بین هر دو زانو یا روی یک زانو هنگام نشستن نواخته می شود.
این ساز عمدتا توسط مهاجران یونانی از آسیای صغیر و در موسیقی کلاسیک عثمانی مورد استفاده قرار می گرفت. اما از اواسط قرن نوزدهم به ساز اصلی آرشه ای موسیقی کلاسیک عثمانی تبدیل شد.
کمانچه کلاسیک ترکیه ای داستان جالبی دارد: تا اوایل دهه 1900 این ساز یک ساز موسیقی محلی یونانی از منطقه اژه بوده و متعلق به سطح اجتماعی پایین و کلوپ های شبانه بود تا زمانی که تنبوری جمیل بی )یک آهنگساز برجسته ترکیه و نوازنده تنبور در دوران عثمانی( آن را تبدیل به یک »ساز کلاسیک« کرد و تکنوازی های کلاسیک با آن نواخت و ضبط کرد. در حال حاضر این ساز در موسیقی کلاسیک ترکیه به شدت مورد توجه است.
این ساز برای سبک احساسی و غم انگیز موسیقی ترکیه با صدای غمگین و روح نواز آن بسیار مناسب است.
بدنه گلابی شکل آن، سر بیضوی و دسته آن از یک تکه چوب ساخته می شود. صفحه آن دارای دو سوراخ صدا D شکل حدودا 3 الی 4 سانتی متر است که تقریبا 25 میلی متر از هم فاصله دارند، طرف گرد آن رو به بیرون است. این پل بین ، یک طرف بر روی صورت ساز و دیگری از طرف صدا قرار دارد.
کوک ها، به طول 15-14سانتی متر، مثلثی را روی سر ساز تشکیل می دهند. سیم میانی 40-37میلی متر طولانی تر از سیم های دو طرف آن است. طول ارتعاش سیم های کوتاه 25.5تا 26سانتی متر است. قبلا همه سیم ها از روده ساخته می شده، امروزه نوازندگان می توانند از سیم های مصنوعی پلاستیکی، آلومینیوم، ابریشم مصنوعی یا سیم های استیل ویولن استفاده کنند.
پونتیک لیر:
این ساز که برگرفته از کمانچه ایران است با اسم های متفاوتی همچون ترکی Karadeniz kemençesi ، یونانی Ποντιακή λύρα Pontiakí lýra یا لیر پونتیک ، ارمنی քամանի Qamani Kemençe of Laz یک عود خمیده بطری شکل است که در منطقه دریای سیاه ترکیه (پونتوس) ، سرزمینهای مجاور ارمنی و گرجی و همچنین در یونان استفاده میشود.
نوازندگان شاخص ساز کمانچه در ایران
از شاخصترین کمانچهنوازان ایرانی میتوان به حسینخان اسماعیلزاده، علیاصغر بهاری، فرج علیپور، علی اکبر شکارچی، حسین یاحقی، کیهان کلهر و اردشیر کامکار اشاره کرد.نوازندگان شاخص معاصر عبارتند از:اردشیر کامکار ،کیهان کلهر ،سعید فرجپوری ،علیاکبر شکارچی ،فرج علیپور ،داوود گنجهای علیرضا حسینخانی ،پیرولی کریمی ،همتعلی سالم ،مجتبی میرزاده ،درویش رضا منظمی،هادی منتظری و ...