موسیقی آوازی و سازی در گیلان
الف) بیشترین بخش آوازی گیلان
بیشترین بخش آوازی گیلان که در سرتاسر استان (به جز مناطق تالش نشین) عمومیت و کاربرد دارد، از نظر دستگاهی موسیقی ایرانی در دستگاه شور و دشتی، به ویژه دشتی است. البته برخی از نمونه ها بخصوص ریزمقام ها و نوروزخوانی ها در چهار گاه و به ندرت در شوشتری نیز دیده می شود. موسیقی این منطقه را می‌توان به سه گروه کلی یعنی نغمه های آوازی، نغمه های سازی و ریزمقام های آوازی تقسیم کرد. خاستگاه مضمونی بیشتر این نغمه ها حرفه دام پروری، کشاورزی و صیادی است.
1- نغمه های آوازی گیلان
نغمه های آوازی گیلان که در تمام نواحی گیل نشین البرز به ویژه مناطق کوهستانی و کوهپایه ای رواج دارند، اساسی ترین بخش موسیقی منطقه را تشکیل می دهند. این آوازها تقریباً مبنای شکل گیری بیشتر ریزمقام های آوازی و سازی (ترانه ها و قطعات) هستند و با اندکی تفاوت و برخی حالات نغمه و لهجه منطقه ای، در سرتاسر گیلان متداول هستند و به رغم همانندی در نغمه، گاهی در مناطق مختلف نام های گوناگونی دارند.
2- نغمه ها و قطعات سازی گیلان
در موسیقی گیلان علاوه بر نغمه های مستقل سازی، بسیاری از مقام های آوازی نیز به موسیقی سازی راه یافته اند. به جز برخی از آوازها که به موسیقی سازی راه یافته اند، گروه زیادی از نغمه ها و قطعات فقط به موسیقی سازی تعلق دارند که خود به دود سته تقسیم می شوند. گروهی مثل "ولگله سری" به موسیقی چوپانی اختصاص دارند و با نِی چوپانی در وصف حالات و خصوصیات زندگی چوپان ها نواخته می شوند و گروهی دیگر مانند کشتی مقام یا عروس بُران متعلق به ساز سرنا هستند و در مراسم عروسی و جشن ها نواخته می شوند.
3- ریزمقام های آوازی گیلان
ریزمقام های آوازی گیلان نیز به دو گروه منظومه ها و ترانه ها تفکیک پذیر می شوند. بعضی از این منظومه ها در گروه منظومه های بلند گیلانی قرار دارند. همه این منظومه ها روایت آشکاری از شیوه زندگی، نوع معیشت، روابط اجتماعی و آرزوها و آمال مردمانی است که در کوهستان ها و جلگه های گیلان روزگار گذرانده اند.
علاوه بر منظومه ها، ترانه های بیشماری نیز در میان مردان و زنان رایج هستند که مضامین متنوعی دارند و حالات مختلف انسانی در آنها متبادر است. برخی از این ترانه ها به ویژه ترانه هایی که مربوط به کار کشاورزی است، عموماً توسط زنان خوانده می شود و برخی دیگر بصورت سؤال و جواب گاه مشترکاً توسط زنان و مردان اجرا می شوند که معروف ترین آنها "لیلی و مجنون"، "انسیه خانم" می باشد.
در همه مناطق گیلان انواع مختلفی از گهواره سری (گاره سری) ها و نوازش های ویژه کودکان که همان لالایی‌ها است رواج دارد که به دلیل تحرک ملودی در گروه ریزمقام ها و ترانه ها جاری می گیرند. این گروه از نغمه‌ها را نیز فقط زنها می خوانند.
ب) منظومه های موسیقی گیلان:
نام چند منظومه موسیقیایی هم چون زرنگیش، ولی خان، رعنا، کوچک خان نشانگر وجود شمار وسیعی از نقل‌ها در این منطقه بوده است. یک ویژگی منحصر به فرد در نقل های قدیمی تر گیلی، حضور گستر طنز و هجو در آنها است. پدیده ای که در دیگر نقل های منظوم و موسیقیایی نواحی ایران کمتر دیده شده است. نقل های گیلی به ویژه نقل هایی که پیدایش آنها به دوران معاصر مربوط است، حوزه گسترده ای از موضوعات اجتماعی، حماسی سیاسی را در بر گرفته و انعکاس ملموس و زنده ای از روابط و روند زندگی بومی و تاریخی – اجتماعی مردمانش است.
شخصیت قهرمانان نقل – منظومه ها که از زنان مبارز گیلان به شمار آمده و با جنبش انقلابی موسوم به جنگل مقارن بوده، انگیزه اصلی شعرخوانان گیلانی در خلق این منظومه ها بوده است. از همین رو از لابه لای مظامین این نقل های زیبا شرایط پیچیده گیلان آن روزها قابل فهم است.
ج) موسیقی مناسبتی و آئیینی:
همانطور که از نامشان پیداست در مناسبت ها و آیین های خاصی اجرا می شود مانند نوروزخوانی که در توصیف بهار و نوروز انجام می گیرد و یا چاوشی (چاووش خوانی) که عمدتاً در روز عاشورا با همراهی ساز کَرنای گیلی اجرا می شود که در قسمت ترانه های گیلان به آن بیشتر می پردازیم.
موسیقی آیینی گیلان شامل 5 دسته است:
الف) آئیین همیاری: که در هنگام وجین شالیزار انجام می شود.
ب) موسیقی آئیین سور: مانند آئیین ازدواج که هنگام بردن عروس به خانه داماد اجرا می شود.
ج) موسیقی آئیین های باور مدارانه: مانند آئین عروس گلی که خرده نمایشی باستانی از زمان قدیم باستانی ایرانیان است که در زمان فرارسیدن نوروز اجرا می شود.
د) آئیین رابچری (آهویی): که خورده نمایشی باستانی درباره زایندگی زمین است.
هـ) موسیقی آئینی های مذهبی: که شامل چاووش خوانی، تعزیه، نقاره زنی ماه رمضان، شام غریبان، سینه زنی و مداحی می باشند.
و) موسیقی آئین های پهلوی: مانند کشتی گیله مردی