ساز کَمانچه (Kamanche)
یکی از سازهای اصلی در ارکستر موسیقی ایرانی کمانچه است. این ساز جزو دسته سازهای زهی کششی است. کمانچهٔ امروزی دارای ۴ سیم می‌باشد. کمانچه در زمان قدیم تنها سه سیم داشته و پس از ورود ویولن به ایران به تقلید از آن سیم چهارم به آن افزوده شده‌است. این سیم‌ها به موازات درازای ساز گستردگی دارد و آوای آن خیلی خوش و دلکش اما کمی اصطلاحاً تودماغی می‌باشد. این ساز می‌تواند آواهای گوناگون بسیاری را برآرد. این ساز علاوه بر شکم، دسته و سر، در انتهای پایینی ساز، پایه‌ای دارد که روی زمین یا زانوی نوازنده قرار می‌گیرد.
تاریخچه ساز کمانچه در ایران
نخستین نشانه‌های تاریخی دربارهٔ کمانچه در کتاب موسیقی الکبیر اثر ابونصر فارابی در سده چهارم هجری دیده شده‌است.او در این کتاب از کمانچه با نام عربی آن، رباب یاد می‌کند.
فارابي در کتاب موسيقي کبير از سازي گفتگو مي کند که شبيه غژک است و داراي دو سيم بوده کمان براي به صدا درآوردن آن نداشته نام اين ساز رباب است که شعراي متاخر فارابي از آن ياد کرده اند رباب، سازي است شبيه طنبور، بزرگ شکم و دسته کوتاه و صفحه رويي آن به جاي استفاده از چوب که هم اکنون بر روي رباب هاي فعلي هست از پوست استفاده مي کرده اند بيشتر از پوست آهو استفاده مي کرده اند (برهان قاطع) مسعود سعد سلمان در اشعارش از کمانچه ياد مي کند و فرخي هم در مورد غژ يا غژک و نزهت اشعاري دارد.
هر روز يکي دولت و هر روز يکي غژ هر روز يکي نزهت و هر روز يکي تار
نزهت سازي است شبيه قانون به شکل مربع مستطيل که اختراع آن را به صفي الدين ازموي نسبت مي دهند رباب هم در قديم سازي شبيه به کمانچه بوده و در کشورهاي بلوک شرق، به طور فراوان با نام هاي گوناگون که تصوير آنها در مقاله موجود است يافت مي شود به خصوص در چين، ژاپن، کمانچه در دوران صفویه و قاجاریه جزو سازهای اصلی موسیقی ایران بوده‌است. نخستین صدای ضبط‌شده کمانچه به اوایل قرن بیستم میلادی بر می‌گردد.
کمانچه در لرستان داراي سه سيم بوده که سيم سوم به صورت مضائف به هم مي پيچيدند و در قديم از سيم هاي برق استفاده مي شد.
نوعی از کمانچه معروف به کمانچه لری وجود دارد که پشت باز است و مردمان لر به آن «تال» می‌گویند.
کاسه ساز کروی و توخالی و معمولاً از جنس چوب توت است که به صورت ترکه‌ای (تکه‌های باریک چوب که در کنار هم چسبانده می‌شود) ساخته می‌شود و مقطع نسبتاً کوچکی از آن در جلو به دهانه‌ای اختصاص یافته و روی دهانه پوست کشیده شده و بر روی پوست، خرکی تقریباً شبیه به خرک تار و نه کاملاً عمود بر سیم‌ها قرار گرفته‌است. دستهٔ ساز، لوله‌ای تو پر است و به‌طور نامحسوس به شکل مخروط وارونه خراطی شده‌است. انتهای بالایی این لوله؛ توخالی و در طرف جلو شکاف دارد که نقش جعبهٔ گوشی‌ها را می‌یابد. دسته فاقد پرده می‌باشد. سر ساز متشکل است از جعبهٔ گوشی‌ها که در دو طرف آن هر یک دو گوشی کار گذاشته شده و یک قبه که در بالای جعبه قرار گرفته‌است. طول ساز تا سر قبه حدود ۸۰ سانتی‌متر است.
در گذشته این ساز بدون سیم گیر که به شکل کنونی وجود دارد بوده‌است. در گذشته سیم‌ها مستقیماً به ساز وصل می‌شدند همانند سه تار یا به وسیله قطعه فلزی سیم‌ها به آن ربط داده می‌شد. پس از ورود ویولن به ایران، تاندور ویولن (پیچ‌های کوچک تنظیم کوک) به سیم گیر اضافه شد تا نوازنده بتواند ساز را دقیق تر کوک کند.
تا پیش از ورود ویولن به ایران، جنس سیم‌های کمانچه ابریشمی یا از روده تابیده شده حیوانات بود و توانایی گرفتن کوک بالا را نداشت. پس از ورود ویلن به ایران، سیم‌های ویلن جایگزین سیم‌های کمانچه شد.
نحوه نواختن ساز کمانچه
اما درباره نحوه ی نواختن ساز کمانچه لازم به توضیح است که ساز کمانچه را فرد نوازنده در حالت نشسته می نوازد، به طوری که فرد نوازنده، ساز را به طور عمودی در دست چپ خود می گیرد و انگشت های همین دست وی در طول دسته حرکت می کنند و آرشه یا کمانه را با دست راست به صورت افقی در حرکات رفت و برگشت، بر سیم های ساز می کشد.
در بیان ساختمان این ساز زهی – آرشه ای می توان گفت طول کمانچه از پایه ی فلزی تا صراحی آن یعنی قسمت بالای سر پنچه، چیزی در حدود ۷۵ سانتی متر است. همچنین ساز کمانچه دارای ۴ سیم می باشد که به موازات یکدیگر در تمام طول ساز امتداد یافته اند.
اجزای تشکیل دهنده ی یک ساز کمانچه بدین صورت است:
کاسه ی طنینی با شکل کره ای و همچنین تو خالی؛ دقت داشته باشید سطح بالایی کاسه ی طنینی باز است و بر روی آن پوست می کشند و خرک را نیز بر روی آن نصب می کنند.
دقت داشته باشید پوست قسمت دهانه ی ساز کمانچه از پوست نازک عمل آمده ی چهار پایانی همچون آهو، بز و همچپنین بره انتخاب می شود.
خرک ساز کمانچه با طول ۴ سانتی متر و ارتفاع ۲ سانتی متر، از جنس چوب و یا استخوان ساخته می شود! دقت داشته باشید خرک توسط دو پایه ی کوچک خود بر روی پوست کاسه قرار می گیرد.
دسته ی ساز کمانچه با طول تقریبی ۲۵ سانتی متری و همچنین قطر ۳ سانتی متر، مانند لوله ای تو پر از چوب انگاشته می شود.
سرپنجه که در ابتدای طول دسته ی ساز کمانچه قرار می گیرد و از متریال چوب ساخته می شود؛ دقت داشته باشید سطح رویی آن تو خالی است.
به اندازه ی عرض دسته که بین سرپنجه و دسته ی ساز کمانچه قرار دارد و سیم ها از روی شیار‌های کم عمق آن عبور می کنند و به گوشی ها وصل می شوند؛ دقت داشته باشید شیطانک از استخوان و یا چوب باریک و کم ارتفاع ساخته می شود.
سیم گیر، قطعه ی کوچکی است که در انتهای بدنه ی کاسه ی ساز کمانچه نصب می شود و یک سر سیم ها به آن بسته می شود؛ جنس سیم گیر از چوب و یا فلز ساخته می شود.
پایه قسمتی است که به هنگام نواختن ساز کمانچه، یک سر آن با پیچ به ته کاسه بسته می شود و انتهای آن بر روی پای فرد نوازنده و یا زمین قرار می گیرد؛ درباره پایه بد نیست بدانید این قطعه، به طول ۱۰ سانتی متر می شود و به طور معمول در ساخت آن از متریال میله ی باریک و فلزی استفاده می شود.
شاید این سوال برای تان پیش آید که چگونگی صدای ساز کمانچه به چه عواملی بستگی دارد؟ در پاسخ بایستی گفت این موضوع به عوامل گوناگونی بستگی دارد که بعضی از آن ها عبارتند از:
جنس چوب ساز، ضخامت در نقاط مختلف کاسه، شکل کاسه، اندازه های کاسه، چگونگی سطح کاسه از نظر تراش انجام یافته، نوع و ضخامت پوست، جنس و شکل و اندازه و محل قرار گرفتن خرک بر روی ساز، چگونگی شیطانک، جنس سیم ساز، زاویه ی اتصال دسته به کاسه بر روی ساز.
بد نیست بدانید قسمت های مختلف ساز کمانچه، از متریال های گوناگونی چون چوپ، پوست، استخوان و همچنین فلز تهیه می شوند. در توضیح کامل تر بایستی گفت این ساز را به طور معمول از چوب کهنه و عمل آمده ی درختان توت و افرا می سازند.
کوک های مختلف در ساز کمانچه
کوک کمانچه (نسبت فاصله سیم‌ها به یکدیگر) در دستگاه‌های مختلف موسیقی ایرانی تفاوت می‌کند. معمول‌ترین کوک برای دستگاهای ایرانی این است که سیم‌های اول و دوم نسبت به هم فاصله چهارم (یا پنجم) داشته، سیم سوم یک اکتاو بم تر از سیم اول و سیم چهارم یک اکتاو بم تر از سیم دوم می‌باشد.
لازم است ذکر شود که در گذشته کمانچه دو سل دو سل کوک می‌شد اما پس از ورود ویلن به ایران، در کوک کمانچه تغییراتی ایجاد شد و امروزه این ساز همانند ویلن کوک و انگشت‌گذاری می‌شود.
در حال حاضر کوک اصلی و رایج کمانچه می لا ر سل که همان کوک ویلن است، می‌باشد. از جمله می‌توان به کوک‌های رِ لا رِ سل (برای دستگاه نوا) می لا رِ لا (برای دستگاه ماهور) و می لا می لا (برای دستگاه همایون، آواز اصفهان، دستگاه چهارگاه، دستگاه ماهور و دستگاه راست‌پنجگاه) و رلارلا (برای کوک لری)اشاره کرد.