فرهنگ موسیقی مازندران و گیلان

مردم گیلان و مازندران در پناه جنگلها و کوه های مرتفع جنوبی خود سده های متمادی زندگی آرام و مستقلی داشته و از گزند رویدادهای نامطلوبی که در دشت های درونی ایران به وقوع می پیوست در امان بوده اند. اصولا موج جریانات داخلی ایران بسیاری دیرتر از منطق  دیگر به این ولایت میرسیده است، از این رو پس از یورش اعراب و تصرف ایران ، شاهزادگان ایرانی قدرت و نفوذ فرهنگ باستانی خود را تا مدت های طولانی در این خطه حفظ کرده اند.
موسیقی مازندران، موسیقی فولکلوراین سرزمین از ریشه های عمیق تاریخی برخوردار است و با تلاش و زندگی اجتماعی مردم پیوندناگسستنی دارد بطوریکه هنری جاندار، پرشور و صاحب اندیشه می باشد. مردم این دیار ترانه های مخصوص دامداری، چرا نیدن گوسفندان، کار در مزارع، مراسم سوگواری ، جشن ها، صید شکار، اعیاد و سایر روابط سنتی اجتمایی و... قطعات و ترانه های خاصی دارند.
در مازندران ملودی های زیبایی (بدون شعر) وجود دارد که فاقد شعر ویژه و مربوط به خود است که اگر حالت و تأثیر آن درک شود بسیار با اهمیت و مهم است. هم دارای آهنگ است و هم شعر چنانکه در نوای بی زبانی در خود فهمی دارد که حالت نغمه را مانند شعر دل انگیز بیان می کند.
 

موسیقی این سرزمین به سه بخش :

1) کوهی   2) دشتی   3) شهری تقسیم شده است  

ایرج ملکی تحت عنوان نوروز خوانی در مازندران می نویسد:

"نوروزخوان ها را باید پیک پیشرس نو بهار لقب داد. چون گاهی از یک ماه جلوتر به پیشواز نوروز میروند. اولین باری که سرود این خنیاگران بی سازودف، در آستانه در خانه ها به گوش می رسد، پرده های تیره زمستانی به یک سو می رود و دریچه ها بروی نسیم شب هنگام بهاری گشوده می شود و آن وقت بچه ها و جوان ها به کوچه میریزند و کاروان کوچکی از امیدهای زنده پشت سرپیک های نوروزی به راه می افتند.
گفتیم" نسیم شب هنگام "برای اینکه نوروزه خوانها همیشه سر شب به اجرای مراسم می پردازند چون درست در این هنگام است که همه دور هم گرد می آیند و کانون خانواده روشن می شود.
موسیقی گیلان از نواهای محلی پر ارزش و ایده های بک رومضامین دلپسند برخوردار است و برخواسته از نیازمندی ها و خواسته های مادی و معنوی زندگی و مراسم و آئین های این منطقه می باشد.
در گیلان تفاوت چندانی بین موسیقی مردم شهرنشین و دهقان و چوپانان مشاهده نمی شود بطوریکه نوازندگان محلی بخصوص نوازندگان نی هفت بندکه معمولا چوپان ها هستند نوازندگان ماهر و بجسته ای هستند.
در گیلان ملودی های زیبایی وجود دارد که با آن می توان دو بیتی ها را خواند، به این منظور که هر دو بیتی را با تشخیص حالت چگونگی تأثیرآن در شنونده می توان با یک ملودی برگزیده به وی سازش داد.
موسیقی محلی گیلان از نظر خصوصیات ملودی و ریتم به دو دسته تقسیم کرده اند : آهنگ های محلی مناطق دیلمان و سایر نواحی گیلان.
موسیقی مردم تالش، آهنگ های گیلان مخصوصا دیلمان و سیاهکل و الهام  از طبیعت و نواهای آن است و معمولا بکر باقی مانده اند.
سازهای این منطقه عبارتند از : نقاره، سرنا، نی، کمانچه، تنبورگیلان، تنبور خراسانی که نوعی تنبور گیلانی است، متشکل از دو سیم می باشد ملی شیوۀ کوک کردن آنها متفاوت می باشد.
مراسم برنجکاری ازجمله مراسم مهم این منطقه است، چنانکه پس از دوبار وجین کردن (دوباره کاری) در فرجامین روزی که به دوباره کاری می پردازند، زنان زیباترین لبس محلی را پوشیده و پس از انجام دوباره کاری به نیت باقی ماندن برکت در شالیزار ها دست ها و پاهای گل آلود خود را می شویند، سپس چادرهای دور کمر (کمردید) خود را باز کرده و در مزرعه تکان می دهند و دسته جمعی به می پردازند.
زنان شالیزار پس از واپسین روز تلاش و کار در مسیر بازگشت به خانه به پایکوبی و آوازخوا نی می پردازند،به این شیوه پایان فعالت های خود را در شالیزار جشن می گیرند و به شادمانی و پایکوبی می پردازند و در این زمینه از موسیقی یاری می گیرند.

نوروز خوانی در گیلان :

نوروزخوانان از بیست روز مانده به عید کار خود را آغاز می کنند و با سرودن اشعاری که به اقتضای زمان سروده یا دیگران در وصف نوروز بیان داشته اندبه در خوانه ها رفته و از صاحب خانه ها انعام یا عیدی خود را می گیرند.

کاظم السادات اشکوری تحت عنوان "نوروز خوانی در گیلان" چنین نوشته است:

«در نخستین روزهای اسفندماه نوروز خوانها به گیلان می آیند، خسته از راهپیمایی ،اما با چهرۀ گشاده از «رودبار محمدزمان خوانی»می آیند و لهجه خاص خود را دارندکه وقتی صدایشان در کوچه ها شنیده می شود، مژده بهاری است که از راه می رسد و خاکی که نفس می کشد و ساقه هایی که بیدار می شوند و زمزمۀ آرام جویبارانی که از دره های خرد می لغزند.»
نوروز خوانها سراسر گیلان را پشت سر می نهند و به سمین از شهرک ها و روستاهای مازندران نیز می روند اغلب اینان نخست « دوازده امام » می خوانند و به ترجیع که می رسند، ترجیع را دو نفری تکرار می کنند بعد « نوروزونوسال »می خوانند.
تاشیها مردمان کوچ نشین یکیار مناطق استان گیلان هستند که زمستان ها در ماسال و شاندرمن وفومن (قشلاق) زندگی می کنند و بهار به کوهستانهی خلخال (ییلاق) کوچ می کنند. دامپروران خطۀ گیلان هستند و کوچ خود را بانوا و موسیقی آغاز کرده و در بازگشت (قشلاق) نیز در سازهای خود می دمند و موسیقی سر می دهند.
موسیقی تالشیان کوه نشین از کار و زندگی کوچ نشینی آنها مایه می گیرد و با ویژگی های کار و زندگی آنها منطبق است. آنها با ترانه های روستایی نا آشنا هستند و موسیقی شان از زندگی رمه گردانی آنها، از اسب و کره اش، از گوسفند و بره های نظر کرده و غیره سرچشمه می گیرد،

معروف است که تالشی هاسه نوع آهنگ دارند:

1) وصفی   2) تقلییدی   3) تهییجی
1- قطعات وصفی، که از شرایط و محیط زیست بر می خیزد و به توصیف هوا و طبیعت ییلاق تالش ها و کوچ آنها در فصل پاییز می پردازد.
2- قطعات تقلیدی ،این گونه موسیقی از طبیعت الهام گرفته و به تقلید از نواهای آن می پردازد، از جمله صدای تقلید پرندگان، آبشاران و... قطعات وصفی و تقلیدی بانی هفت بند نواخته می شود.
3- قطعات تهییجی، برای ایجاد هیجان و برانگیختن و میل مبارزه و ستیز می باشد. این قطعات بیشتر باساز نی لبک و گاهی سورنا نواخته می شود و گاهی نیز دایره آنها را همراهی می کند.