معرفی ساز نی

نی  ney&nay

تاریخچه ساز نی:

جنس Phragmites با نام فارسی نی یکی از گیاهان خانواده گندمیان است که در مقالات مختلف به توانایی این گیاه بعنوان یک عنصر موثر در کاهش آلودگی آب و خاک اشاره شده است. ني ها داراي ساقه هاي خشک و محكم با گره هاي توپُر و ميانگره هاي توخالي مي باشند كه شاخه هايي باريك توليد مي كنند.
نی یکی از قدیمی ترین سازهای بشر است. از گیاه نی ساخته می شود و نامش هم برگرفته از همین گیاه است. این ساز در سرتاسر دنیا به شکل ها و اندازه های متفاوت کاربرد دارد و به اسم های مختلفی شناخته می شود. در ایران نمونه بسیار متنوعی از این ساز در نواحی مختلف وجود دارد و با اسم هایی نظیر نی، نی لبک، شمشال، توی کیک، نی لبی، له له و غیره شناخته می شوند. واژه نای در تاریخ ایران همواره یادآور هر نوع ساز بادی بوده است. برای نمونه در نوشته های گذشته به عبارت هایی نظیر سرنای، کرنای، مارنای، دونای، سیه نای، نرمه نای، شه نای و ... برمی خوریم که همه، هم خانواده ساز نی محسوب می شدند. اسناد زیادی مبنی بر رواج سازهای هم خانواده نی در ایران وجود دارد.
شعر معروف مولانا جلاالدین محمد بلخی نیز در آشنایی توده مردم اثر زیادی داشت. وی مثنوی بلند خود را با نام بردن از ساز نی بدین گونه آغاز می کند: بشنو از نی چون حکایت می کند کز جدایی ها شکایت می کند صدای نی، شبیه ترین صدا به حنجره انسان است و برای همین گاه تداعی آواز می کند.

ویژگی ساز نی:

نی یکی از سازهای بادی چوبی میباشد که در ساختار گروه های موسیقی ایران جایگاه ویژه ایی دارد. ماده اولیه ساخت این ساز غالباً از نیزارهای منطقه خشک و نیمه خشک تهیه می شود. گر چه نیزارهای مناطق مرطوب هم برای این کار مناسب اند ولی اغلب سازندگان و نوازندگان، نی ساخته شده از نیزارهای کویر را ترجیح می دهند.
گیاه نی پس از برش به کارگاه نی سازی منتقل می شود تا در آنجا به تدریج خشک شود. هیچ گاه نی مرطوب برای ساخت ساز استفاده نمی شود. نی مورد استفاده می بایست مستقیم و بدون انحنا باشد. بنابراین پیش از هر اقدام دیگر، آن را بررسی می کنند تا مطمئن شوند فاقد انحنا است.
پس از برش نی به اندازه دلخواه، با استفاده از یک شابلون، محل سوراخ های آن نشانه گذاری می شود.تعداد سوراخ های آن پنج عدد روی ساز و یک سوراخ در پشت نی است.
پس از سوراخ کاری، برای زیبایی بیشتر ساز، روی بندهای طبیعی نی را با نواری تهیه شده از زردپی گوسفند یا گوساله می پوشانند. این کار علاوه بر استحکام ساز، زیبایی خاصی به آن می بخشد.
از آن جا که یک سر نی همواره لای دندان های نوازنده قرار دارد، به مرور بر اثر رطوبت دهان، دچار پوسیدگی می شود که برای جلوگیری از آن، یک لوله کوتاه از جنس برنج به نام "سری"  که نقش همان قمیش یا سر ساز  در سازهای بادی غربی را دارد، بر سر نی نصب می شود. لبه این لوله برنجی در قسمت دهانی آنقدر تیز است که می تواند لای دندان های نوازنده قرار گیرد.
نی در خیلی از کشورها نواخته میشود اما با استفاده از لب ها این کار انجام میشود. فقط در کشور ایران نی بین دندانهای پیشین قرار میگیرد و نواختن به این شیوه هم به نایب اسدالله نوازنده معروف دوره قاجار نسبت میدهند.
برای دمیدن در نی باید از نفسی که داخل ششها ذخیره میکنیم استفاده کنیم.از انجایی که در هنگام نوازندگی با نی دهان کاملا باز است(برعکس تمام سازهای بادی) کنترل تنفس بسیار سخت است و نیاز به تمرینهای منظم و سختی دارد.
ساز نی براحتی میتواند تکنیک هایی از جمله ویبراسیون، استاکاتو، تریل، گلیساندو، تریل و... را انجام دهد.

نی دارای چهار منطقه صوتی میباشد

1.    منطقه صوتی بم  
2.    منطقه صوتی اوج (زیر)
3.    منطقه صوتی غیث
 
4.    منطقه صوتی ذیل (پس غیث)
   

مراحل آماده سازی ساز نی:

 
نمونه 1: نمایی از یک نیزار کویری 
 
نمونه 2: نمایی از یک نیزار منطقه مرطوب 
 
نمونه 3: نی های برش خورده در کارگاه خشک شده اند 
 
نمونه 9: سوراخ کردن نی به روش سنتی که با میله داغ صورت می گیرد 
 
نمونه 11: پوست گوسفند به صورت نوار در می آید 
 
نمونه 12: روی بندهای نی نواری از پوست می کشند 
 
نمونه 13: افزودن سری برنجی  
 

انواع نی:

ساز نی به علت نداشتن سیم و یا پوست امکان کوک شدن ندارد به همین دلیل بر اساس میزان ارتفاع و قطر ساز به انواع مختلف تقسیم میشود.
بعد از نی فای بم به ترتیب یه گام کروماتیک، میتوانیم نی های مختلف داشته باشیم مانند فا، فا دیز،سل، سل دیز و...
در واقع تعداد نی ها سیزده عدد میباشد که معمول ترین و پر استفاده ترین آنها سل، فا دیز و فا می باشد.  

انگشت گذاری بروی ساز نی:

نوازندگان و شیوه های نوازندگی: 

نی در تمام نقاط ایران به دو شیوه نواخته می شود. در شیوه معروف به دندانی، ساز در داخل دهان و درست لای دو دندان فک بالای نوازنده قرار می گیرد. نی نوازی ترکمن ها و نوازندگان بومی شمال خراسان غالباً با این شیوه صورت می گیرد. بیشتر نوازندگان موسیقی شهری ایران نیز با همین شیوه می نوازند. روش دیگر نواختن نی "لبی" نام دارد. ساز نی در این شیوه به صورت مایل در کنار لب های نوازنده قرار می گیرد و دمیدن هوا از طریق لب ها به درون لوله نی است. بیشتر نوازندگان بومی ایران با این روش نی می نوازند و در مجموع امروزه هر دو روش در همه نقاط ایران مرسوم است. اما نی نوازی با الگوی موسیقی دستگاهی، امروزه غالباً به همین شیوه صورت می گیرد. از آن جا که در این حالت، نفس نوازنده به طور مستقیم وارد لوله نی می شود، در نتیجه صدایی بم و بسیار پر قدرت از آن می توان شنید.
از شاخص ترین نوازندگان نی در یک صد سال اخیر می توان به نام های سلیمان اصفهانی و ابراهیم آقاباشی اشاره کرد که از هیچ یک نمونه صوتی در دست نیست. پس از ایشان، نایب اسدالله اصفهانی شهرت زیادی دارد. به ویژه آن که وی از نخستین نوازندگانی بود که صدای سازش روی استوانه های مومی ضبط شده است. همزمان با نایب اسدالله نوازنده دیگری به نام صفدرخان نیز با مهارت به نواختن این ساز مشغول بود. وی در اصل کمانچه می نواخت ولی با توجه به محبوبیت ساز نی پس از ابداع شیوه نی نوازی نایب اسدالله به این ساز توجه بیشتری کرد. شیوه نوازندگی نایب اسدالله از طریق شاگردانش به نام های عبدالخالق اصفهانی، مهدی نوایی و حسین یاوری به نسل های بعد انتقال یافت.
فراگیر شدن ساز نی در دوره معاصر مدیون هنرمندی حسن کسایی است. فردی که همه نی نوازان معاصر از جمله محمد موسوی، محمد علی کیانی نژاد، محمد علی حدادیان، عبدالنقی افشارنیا، حسین عمومی، بهزاد فروهری، حسن ناهید، منوچهر غیوری و جمشید عندلیبی بدون تردید شاگرد مستقیم و غیر مستقیم اویند. کسایی با سال ها نوازندگی مستمر در رادیو ایران، این ساز را به گوش عموم مردم ایران رساند.