اجزای ساز سنتور

سنتور (SanToor) یکی از سازهای زِهی- ضربه ای (مضرابی) است که دارای شکلی هندس و می باشد. این ساز از یک جعبه تشدید صدا به شکل ذوزنقه تشکیل شده است که بلندترین ضلع موازی آن نزدیک به نوازنده و دو ضلع با طول برابر، دو ضلع موازی را به شکل مورب قطع می کنند. بلندترین ضلع در سنتورهای معمولی 90 سانتی متر و کوچک ترین ضلع (دور از نوازنده) 35 سانتی متر و اضلاع مورب کناری 38 سانتی متر می باشند. ارتفاع این جعبه در حدود 8 تا 10 سانتی متر است و تمام سطوح جعبه سنتور از چوب (عمدتاً چوب گردو و سرو) ساخته می شود. روی سطح سنتور دو حفره به شکل گُل وجود دارد که علاوه بر زیبایی ظاهری ساز، در نرمی، لطافت و شفاف شدن صدای سنتور نیز نقش زیادی دارد. محدوده صدادهی سنتور کمی بیش از 4 اکتاو است و از این نظر یکی از گسترده ترین سازهای ایرانی است. سنتور دارای صوتی شفاف و بلورین بوده و قابلیت تکنوازی و هم نوازی را به خوبی دارد.

اجزای ساز سنتور

بر روی سطح فوقانی سنتور که اصطلاحاً نقاب رو گفته می شود، دو ردیف پل (پایه)های چوبی به نام «خَرَک» قرار دارند. خرک های سمت راست به کناره راست ساز نزدیک ترند و خرک های سمت چپ کمی بیشتر با کناره چپ فاصله دارند. فاصله بین هر خرک ردیف چپ تا کناره چپ ساز را «پشت خرک» می گویند. در سنتورهای امروزی در هر ردیف 9 خرک قرار داده می شود که سبب می شود فضای سنتور به 4 قسمت تقسیم شود که با توجه به جنس سیم های گذرنده از روی این خرک ها، هر قسمت وظیفه تولید دامنه معینی از صداها با بسامد معین را دارد.
در سنتورهای امروزی از روی هر خرک چهار رشته سیم عبور داده می شود که باید دقیقاً یک صدا کوک شوند اگر حتی صدای یکی از چهار سیمی که بر روی یک خرک قرار دارند کمی با بقیه سیم ها متفاوت باشد، صدای آن نت کاملاً اشتباه می شود به همین دلیل است که کوک کردن سنتور امری دشوار و زمان بَر است. هر سیم در سطح جانبی یا اصطلاحاً کلاف راست سنتور به یک گیره معین به نام «گوشی» پیچیده شده و در طرف دیگر توسط یک قلاب به زائده ای به نام «سیم گیر» متصل می شود. گوشی توسط وسیله ای به نام «چکش» یا «کلید» سنتور، قابلیت چرخش داشته که این امر موجب تغییر طول سیم و در نتیجه تغییر بسامد آن خواهد شد که جهت کوک کردن مورد استفاده قرار می گیرد.
سیم های سنتور به دو دسته سیم های «سفید» (از آلیاژ نیکل) برای تولید صداهای زیر و سیم های «زرد» (از آلیاژ برنج) برای تولید صداهای بم تقسیم می شوند. لازم به ذکر است که در بیش از ۱۰۰ سال پیش که سیم مفتولی به صورت امروزی وجود نداشت، سنتورسازان از روده گوسفند به عنوان سیم استفاده می کردند. سیم های سفید بر روی خرک های سمت چپ و سیم های زرد بر روی خرک های ردیف راست به تناوب قرار گرفته اند.
یادگیری سنتور و یا نوازندگی سنتور به وسیله دو چوب نازک که به آن ها «مضراب» یا «زخمه» می گویند، صورت می گیرد و در واقع به عنوان یک واسط میان دست و سیم های سنتور عمل می کند. مضراب از ۴ قسمت عمده سر مضراب، ساقه، حلقه و دم تشکیل شده است. انگشتان دست با ترتیب و قاعده معینی در داخل حلقه مضراب قرار گرفته و بدین ترتیب نوازنده با حرکت چرخشی مچ و با استفاده از سر مضراب، بر روی سیم ضربه وارد می آورد. مضراب ها در گذشته بدون نمد بودند ولی در حال حاضر معمولاً به مضراب ها نمد می چسبانند که خود باعث لطیف تر شدن صدای سنتور می شود.

برای نوشتن نت های سنتور از 5 خط حامل استفاده می شود. و در مجمع سه موقعیت و یا پوزیسیون برای قرارگیری نت ها وجود دارد.
پوزیسیون اول سنتور : نت ها روی سیم های زرد سنتور اجرا می شوند.
پوزیسیون دوم سنتور: نت ها بر روی سیم های سفید سنتور اجرا می شوند.
پوزیسیون سوم سنتور : نت ها بر روی سیم های پشت خرک سنتور اجرا می شوند.

خرکهای سنتوربه اصطلاح بالا رونده هستند، یعنی از پایین به بالا شمرده می شوند. ترتیب قرار گیری نت ها از نت می شروع شده و با نت فا به اتمام می رسد. به دلیل وجود 9 خرک در سنتور نت می و فا در هر سه پوزیسیون دوبار تکرار می شوند یک بار در خرک اول و دوم و یکبار در خرک هشتم و نهم .نام خرکهای هم ردیف معمولا یکی است . بطور مثال خرک دوم سیمهای زرد و سفید و پشت خرک « فا » نامیده میشود .

برای تشخیص دوگانگی نت می و فا از عللایم زیر استفاده می شود.
نت « می » روی خط اول حامل یا از خرک هشتم زرد استفاده میکنیم یا از خرک اول سیمهای سفید.چنانچه علامت ( کرن ) پشت نت « می » قرار گیرد از خرک اول سیمهای سفید و در غیر اینصورت از خرک هشتم سیمهای زرد استفاده میکنیم .
نت « می » بین خط چهارم و پنجم حامل باشد،اگر پشت آن علامت ( کرن ) داشت از خرک اول سیمهای پشت خرک اگر نداشت از خرک هشتم سیمهای سفید استفاده میشود .
نت « فا » بین خط اول و دوم حامل باشد، یا از خرک نهم سیمهای زرد استفاده میشود یا از خرک دوم سیمهای سفید .
اگر عدد 9 روی فا باشد از خرک نهم سیمهای زرد و در غیر اینصورت از خرک دوم سیمهای سفید استفاده میشود.