تاریخچه ساز سنتور

ابوالحسن علی بن حسین مسعودی (مرگ به سال ۳۴۶ ه‍.ق) تاریخ‌نگار نامدار و نویسنده نسک مروج‌الذهب در شرح اوضاع موسیقی در زمان ساسانیان، هنگام نام بردن از سازهای متداول موسیقی ساسانی، واژه سنتور (سنطور) را ذکر می‌کند. در کتب کهن و تألیفات ابونصر فارابی و ابن سینا نیز نام سنتور چند بار ذکر شده‌است.
عبدالقادر مراغه‌ای ساز یا طوفان را معرفی کرد که شبیه سنتور دست‌ورزی بود با این تفاوت که برای هر نت، تنها یک تار می‌بستند و با جابجا کردن خرک‌ها، آن را کوک می‌کردند.
برخي نوشته‌ها ابداع سنتور را به فارابي نسبت داده‌اند اما شواهد تاريخي و حفاري‌هاي باستاني نشان مي‌دهند كه در زمان تمدن بابل و آشور از سنتور استفاده مي‌كرده‌اند و در آن زمان توسط تسمه‌اي مهار مي‌شده و به‌صورت ايستاده آن را مي‌نواختند. همچنين، مسعودي در كتاب خود چنين نوشته‌است كه سنتور يكي از سازهاي پرطرفدار در زمان ساساني بوده‌است.

نام سنتور در سروده‌ها منوچهری نیز آمده‌است :

کبک ناقوس زن و شارک سنتورزن است        فاخته نای زن و بط شده تنبور زنا
سنتور، سازی کاملاً ایرانی است که برخی ساخت آن را به ابونصر فارابی نسبت می‌دهند که مانند بربط، ساز دیگر ایرانی بعدها به خارج برده‌شد.
برخی پژوهشگران بر این باورند که سنتور در زمان‌های بسیار دور از ایران به دیگر کشورهای آسیایی رفته‌است، چنان‌که امروزه گونه‌های مشابه این ساز در عراق، ترکیه، سوریه، مصر، پاکستان، هند، تاجیکستان، چین، ویتنام، کره، اوکراین و دیگر کشورهای آسیای میانه و نیز در یونان نواخته می‌شود.
شگفت نیست که چون نخستین پیانو به دست سرورالملک، سنتورنواز روزگار امیرکبیر رسید، در دم نواخته شد! او پس از دمی کار با این ساز گفت: این ساز روی دستگاه ماهور کوک شده‌است. وی همان روز ماهور را نواخت و پس از کوتاه زمانی آن را، کوک کرد به گونه‌ای که دستگاه شور را با آن نواخت و همین کوک ایرانی است که در این هنگام نیز روی پیانوی ایرانی انجام می‌گیرد. این کوک سرورالملکی نام دارد و واپسین دستگاه شور است که در کنار پرده‌های دلکش گرایلی خسروانی، آذربایجانی، گیلانی و گبری (زرتشتی) و کردی و جامه‌داران و… نواخته می‌شود
بر پایه اسناد و مدارک، نگارگری‌ها و مینیاتورهای سده‌های پیش، آنچه که ما دست ورزه به نام سنتور در اختیار داریم در واقع سنتوری است که از نزدیک به یکصد و پنجاه سال پیش (زمان قاجار) با شکل و شمایل کنونی خود در اختیار هنرمندان این مرز و بوم قرار دارد. چنان‌که سنتورهای محمدصادق خان (که نخستین نمونه صوتی ساز سنتور به جا مانده از دوران قاجار متعلق به وی می‌باشد)، حبیب سماع حضور و حبیب سماعی، در ابعاد، شمار خرک و چگونگی ساخت، بسیار نزدیک به سنتور دست ورزی است.
بررسی دیرینه گردش و تحول ساز سنتور نشان می‌دهد که این ساز طیف گسترده‌ای از سبک‌ها و مکاتب گوناگون را در سده کنونی به خود اختصاص داده، به گونه‌ای که پس از یک بررسی اجمالی، می‌توان اذعان داشت حداقل ۱۵ سبک و مکتب گوناگون و فعال در این عرصه شهره ویژه و عام‌اند.
سنتور در سال‌های پایانی سلسله قاجاریه تقریبا فراموش شده و رو به نابودی بود. سازهای اصلی، تار، تنبک و کمانچه بودند و دوره قاجار، در واقع «عصر تار» بود. شمار کمی سنتور می‌نواختند و شمار کمتری نیز سنتور می‌ساختند و می‌آموختند.
شواهد تاريخي نشان مي‌دهد كه در ميان سازهاي ايراني سنتور از قدمت ديرينه‌اي برخوردار است. از زمان‌هاي بسيار قديم سنتور جعبه‌اي ذوذنقه‌اي شكل بوده كه برروي آن تارهايي از زه مي‌كشيدند. جنس زه از روده گوسفند بود كه به دور خود تابيده مي‌شد و به همان حالت خشك مي‌گرديد و شبيه ريسماني به ضخامت 3 تا 5 ميلي‌متر بود. اما به‌تدريج اين ساز تكميل شد و به شكل امروزين خود درآمد كه در آن از سيم‌هاي فلزي كه بر روي خرك‌هاي چوبي متعددي واقع در چپ و راست ذوذنقه كشيده‌مي‌شوند.
برخی معتقدند تاریخچه حضور سنتور در ایران با توجه به مستندهای موجود به دوران قاجار برمی گردد که این مستندات را می توان درعکس های سنتورنوازان، مینیاتورها و یا نگاره های به جا مانده در دوران پادشاهی فتحعلیشاه قاجار مشاهده کرد.
در تعریف ساختمان سنتور می توان به دو فاکتور اساسی اشاره کرد اول آنکه ساز سنتور یک ساز ذوات الاوتار مطلق ذوزنقه مانند افقی است که به شیوه ضربه ای با مضراب نواخته می شود خانواده این ساز در مقابل خانواده قانون قرار می گیرد به این معنا که در ساز قانون با زخمه و کندن سیم ها صدا در می آید اما سنتور با مضراب صدا می دهد و اما در خصوص شیوه ساخت و سازندگان این ساز باید متذکر شد که ساختمان و ساخت سنتور در ایران را می توان به دو قسمت تقسیم کرد قسمت نخست ساخت سنتور از دوران قاجار تا دوره معاصر(مهدی ناظمی) است و قسمت دوم از استاد ناظمی تا کنون را شامل می شود.

اجزای تشکیل دهنده ساز سنتور

یکی از سازهای زِهی مضرابی است .این ساز ساخته شده از یک جعبه تشدید صدا به شکل ذوزنقه است که بلندترین ضلع موازی آن نزدیک به نوازنده و دو ضلع با طول برابر، دو ضلع موازی را به شکل مورب قطع می کنند. بلندترین ضلع در سنتورهای معمولی 90 سانتی متر و کوچک ترین ضلع 35 سانتی متر و اضلاع مورب کناری 38 سانتی متر می باشند.
این جعبه 8 تا 10 سانتی متر ارتفاع دارد و تمام سطوح آن از چوب گردو و سرساخته شده است . دو حفره به شکل گُل روی سطح سنتور وجود دارد که نقش زیادی در زیبایی ساز، در نرمی، لطافت و شفاف شدن صدای سنتور دارد. سنتور یکی از گسترده ترین سازهای ایرانی است که محدوده صدادهی آن بیش از 4 اکتاو است. سنتور صوتی شفاف و بلورین دارد و قابلیت تکنوازی و هم نوازی از ویژگی های آن است.
دو ردیف پل (پایه)های چوبی به نام «خَرَک» بر روی نقاب (سطح فوقانی سنتور) قرار دارد. خرک های سمت راست به کناره راست ساز نزدیک هستند و خرک های سمت چپ با کناره چپ اندکی فاصله دارند.
به فاصله بین هر خرک ردیف چپ تا کناره چپ ساز «پشت خرک» می گویند. در هر ردیف 9 خرک قرار دارد که فضای سنتور را به 4 قسمت تقسیم می کند . هر قسمت با توجه به جنس سیم های گذرنده از روی این خرک ها، وظیفه تولید دامنه معینی از صداها با بسامد معین را دارد.

نحوه کوک کردن سنتور

کوک کردن سنتور امری دشوار و زمان بَر است زیرا در سنتورهای امروزی چهار رشته سیم از روی هر خرک عبور نموده است که باید دقیقاً یک صدا کوک شوند و حتی چنانچه درنمناک اشاره شده است اگر یکی از این چهار سیم روی یک خرک صدایش با بقیه سیم ها تفاوت اندکی داشته باشد ، صدای آن نت کاملاً اشتباه می شود .
هر سیم در سطح جانبی یا کلاف راست سنتور به یک گیره به نام «گوشی» پیچیده شده که این گوشی توسط وسیله ای به نام «چکش» یا «کلید» سنتور، قابلیت چرخش دارد و این ویژگی سبب شده که طول سیم تغییر کند و بسامد آن نیز تغییر یابد ، در طرف دیگر نیز هر سیم توسط یک قلاب به زائده ای به نام «سیم گیر» متصل می شود.

سیم های سنتور:

سیم های «زرد» که تشکیل شده از آلیاژ برنج هستند و سبب تولید صداهای بم می شوند و بر روی خرک های ردیف راست به تناوب قرار گرفته اند ، سیم های «سفید» که ساخته شده از آلیاژ نیکل هستندو برای تولید صداهای زیر مورد استفاده قرار می گیرند و بر روی خرک های سمت چپ به تناوب قرار گرفته اند . صد سال پیش که سیم مفتولی وجود نداشت ، سنتورسازان به جا این سیم ها از روده گوسفند استفاده می کردند.
نوازندگی سنتور به وسیله دو چوب نازک به نام های «مضراب» صورت می گیرد . این چوبها یک واسط میان دست و سیم های سنتور هستند و نوازنده به وسیله آنها سنتور می نوازد.

اجزای تشکیل دهنده مضراب سنتور

سر مضراب، ساقه، حلقه و دم. با ترتیب و قاعده معینی انگشتان دست داخل حلقه مضراب قرار می گیرد و نوازنده با حرکت چرخشی مچ و با استفاده از سر مضراب، بر روی سیم ضربه می زند. در گذشته مضراب ها بدون نمد بودند اما امروزه به مضراب ها نمد می چسبانند تا صدای سنتور لطیف تر گردد.

انواع ساز سنتور در ایران

در ایران سنتور های متفاوتی از لحاظ ساختاری با کاربردهای گوناگون وجود داد که عبارتند از سنتورهای 10، 11 و 12 خرک، سنتور لا کوک ، سنتور سی کوک (که ابعاد آن از سنتور لا کوک کمتر است)، سنتور باس، سنتور باریتون، سنتور کروماتیک و سنتور کروماتیک بم اما رایج ترین نوع سنتور در ایران سُل کوک 9 خَرَک نامیده می شود که دارای 72 سیم است. سنتور لا کوک صدای زیرتری نسبت به سنتور رایج سل کوک دارد و بیشتر در تکنوازی ها و بداهه نوازی ها استفاده می شود .

سنتور کروماتیک

محدوده صدادهی سنتور بسیار گسترده است اما این ساز در عین گستردگی محدود است و به دلیل کوک هایش دارای تمام فواصل کروماتیک مخصوص موسیقی ایرانی نمی باشد مثلا نوازنده با مشکلاتی برای نوازندگی از دستگاهی به دستگاه دیگر روبرو می شود و باید به تغییر کوک یکی از نت ها بپردازد و یا مجبور است خرک ها را جلو و عقب ببرد که این کار سبب توازن بین سیم های سفید و پشت خرک را بر هم می ریزد .
چند سال پیش استاد حسین دهلوی برای رفع این مشکل پیشنهاد ساخت «سنتورهای کروماتیک» و «سنتورهای کروماتیک بم» را ارائه نمود . صدای سنتور کروماتیک مانند صدای سنتورهای معمولی است اما خرک های آن بیشتر است و دارای 30 خرک می باشد. دارا بودن تمامی اصوات کروماتیک انعطاف پذیری ساز را جهت اجرای تکنیک های سرعتی کاهش می دهد و کاربرد آن ها بیشتر در ارکسترها است .اما سنتور کروماتیک بم یک فاصله پنجم درست بم‌تر از سنتور کروماتیک است و گستره صوتی آن سه اکتاو و نیم میباشد.

اساتید سنتور در ایران

از گذشته تا کنون سنتور نوزان زیادی این ساز را به صورت حرفه ای نواخته اند که از بهترین سنتورنوازان می توان محمدصادق خان، علی‌اکبر شاهی، سماع حضور، حبیب سماعی، حسین صبا، ابوالحسن صبا و از نوازندگان دهه‌های اخیر می‌توان فرامرز پایور، محمد حیدری، مجید کیانی، پرویز مشکاتیان، داریوش صفوت، حسین ملک، فضل‌الله توکل، منصور صارمی، مجید نجاحی، ، ارفع اطرایی، سوسن دهلوی، رضا شفیعیان، سعید ثابت، پشنگ کامکار، جواد بطحایی، اردوان کامکار، سیامک آقایی و ... را نام برد. 
از سازندگان مشهور سنتور هم می‌توان به مهدی ناظمی ، داریوش سالاری و... اشاره کرد

آموزش سنتور در کرج

تاریخچه سنتور

از دوره های آشوری و بابلی (669 قبل از میلاد) تصاویر و حکاکی هایی به جا مانده که نشان می دهد در آن افراد سازی شبیه ذوزنقه و همانند سنتور را با یک طناب و یا نخ به گردن خویش آویخته اند و با آن می نوازند.
مشخص نیست سنتور ابتدا در کدام کشور استفاده می شده اما آنچه از شواهد حاکی است نشان دهنده آشنایی ایرانیان قبل از اسلام با این ساز بوده اند و به آن «کونار» می گفتند. عبدالقادر مراغه ای بعد از اسلام «ساز» یا «طوفان» را که شبیه سنتور امروزی بود معرفی کرد که تفاوت آن با سنتور بستن یک سیم برای هر صدا و کوک نمودن آن با جابه جایی خرکها بود.
قدمت آثار کشف شده نشان می دهد که این ساز از ایران به کشورهای دیگر منطقه راه یافته است و در دیگر کشورها به نام های مختلفی نامیده می شود مثلا در کشور چین آن را «یان-کین»، در اروپای شرقی «دالسی مر»، در انگلستان «باترفلای»، در آلمان و اتریش «مک پر»، در هند «سنتور»، در کامبوج «فی» و در امریکا «زیتر» می نامند البته این ساز در این کشورها با تفاوت هایی مورد استفاده قرار می گیرد. در بعضی نواحی ارمنستان و گرجستان ساز سنتور رواج زیادی دارد.
امروزه یان-کین یا همان سنتور چینی به عنوان ساز ملی چین شناخته می شود اما بر اساس دست نوشته های قدیمی در سلسله امپراتوری مین (سالهای 1368 تا 1644 هـ. م) به علت رفت و آمدهای زیاد بین چین و خاورمیانه، این ساز از طریق دریا از فارس به چین انتقال پیدا کرده است و ابتدا در استان ساحلی کانتون نواخته می شد و سپس به سراسر چین راه پیدا کرده است.
یکی از دانشمندان موسیقی ترکیه به نام رئوف یکتا بیگ در دایره المعارف لاوینیاک نوشته که سنتور از آلات موسیقی قدیم یهودیان است. در دایره المعارف موسیقی لاروس نیز آمده است که سنتور سازی بوده که یهودیان بسیار به آن علاقه داشته اند.
قبل از آغاز دوره قرون وسطی سنتور به اروپا راه پیدا نمود و افراد زیادی را مجذوب خود کرد. مسیحیان اروپایی که به موسیقی و هنر علاقه وافری داشتند به تکمیل این ساز پرداختند و سازهایی مانند پیانو از آن به وجود آمد.