صفی‌الدین ارموی
صفی‌الدین عبدالممن بن ابی‌المفاخر یوسف بن فاخر ارموی
زندگی نامه صفی‌الدین ارموی
سده هفتم هجری در تاریخ موسیقی ایران، سرآغاز دوران تاریخی شایان توجه و هنر آفرینی محسوب می شود بزرگترین هنرمندی که در این دوره به ظهور رسید صفی الدین عبد المومن ارموی است. (613 ارومیه - 693ه.ق بغداد). صفی‌الدین در ۶۱۳ هجری قمری در ارومیه به دنیا آمد. از پیشینه ی خانوادگی او اطلاعات دقیقی در دسترس نیست اگر چه قطب‌الدین شیرازی از او با لفظ «افضلِ ایران» یاد کرده که می‌تواند به ایرانی بودن تبار او اشاره داشته باشد. ارموی در کودکی به بغداد مهاجرت کرد و بیشتر عمرش را در آنجا گذراند. قسمتی از این دوره در زمان خلافت عباسی بود و قسمت دیگرش پس از فتح بغداد توسط هلاکو و تحت سلطه ی مغولان رخ داد. دوران زندگی صفی‌الدین را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: پیش از حمله مغول به ایران و پس از آن
پیش از حمله مغول
در ابتدای سده ی هفتم هجری، مهاجرت به بغداد (که از دوره ی امویان آغاز شده بود) کماکان تداوم داشت و گفته شده که پدر صفی‌الدین نیز در همین دوره به بغداد مهاجرت کرد. در بغداد صفی‌الدین ابتدا فقه شافعی را فراگرفت و سپس به مدرسه ی مستنصریه رفت و در آنجا علوم مختلف و هنر خوشنویسی را آموخت. وی در زمینه ی خوشنویسی و انشا از سرآمدان روزگار خود شد. به گفته ی خودش در همین دوران موسیقی و نواختن عود را هم فراگرفت اما علی‌رغم چیره‌دستی در این هنر، بیشتر شهرتش در آن زمان از خوشنویسی حاصل شد. او در آغاز در دستگاه مسعتصم، آخرین خلیفه عباسی بود و با داشتن سمت کتاب داری و هنر خط خوش، از ندمای خلیفه به شمار می رفت. در روایات آمده که در ابتدای اشتغال ارموی در دربار، مستعصم به این که وی عود می‌نوازد آگاه نبود و بعداً به واسطه ی زن خواننده‌ای در بغداد به نام لحاظ (که آهنگی از ساخته‌های صفی‌الدین را برای مستعصم اجرا کرد) مستعصم به تسلط ارموی بر موسیقی آگاه شد. روزگار خلافت مستعصم برای ارموی دوران خوشی و کامرانی بود. از مهم‌ترین دستاوردهای این دوره از زندگی صفی‌الدین، نگارش رساله ی "الأدوار" است (قدیمی‌ترین نسخه ی به دست آمده از این اثر در سال ۶۳۳ قمری نگاشته شده است).
پس از حمله مغول
پس از حمله ی هلاکو به بغداد و فتح آن در سال ۶۵۶ قمری، عده ی بسیاری (از جمله مسعتصم) به قتل رسیدند و اکثر مدارس و کتابخانه‌ها ویران گشت. اما در این میان صفی‌الدین به لحاظ داشتن استعداد والای هنری توانست خود و خانواده‌اش را از تعرض مصون نگاه دارد و مورد توجه هولاکو قرار گرفت چنانکه هلاکو مقرری وی را به ده هزار دینار در سال افزایش داد.
صفی‌الدین در این دوره با خاندان جوینی، به ویژه شمس الدین محمد بن جوینی وزیر یا صاحب دیوان هولاکو، برادر عطا ملک جوینی مولف "تاریخ جهان گشا " آشنا شد و آموزش بهاءالدین محمد جوینی و برادرش شرف‌الدین هارون جوینی را به عهده گرفت. ارتباط وی با خاندان جوینی کمک کرد تا صفی‌الدین به ریاست دیوان انشا در بغداد برسد. در سال ۶۶۰ قمری که شرف الدین به حکومت عراق عجم منصوب شد به همراه او به اصفهان رفت. در همین دوره صفی‌الدین دو ساز ابداع کرد.
سازهای صفی‌الدین ارموی
«مُغنی» (عود) در حقیقت ترکیبی بود از سازهای قانون، رباب و نزهه. ارموی این ساز را در بازگشت از سفری به اصفهان ابداع کرد. تا پیش از زمان او، ساز رباب ساز مخصوص مردم اصفهان و فارس بود و قانون نیز در عراق متداول بود. مغنی از چوب درخت زردآلو ساخته می‌شد، کاسه‌اش از رباب بزرگتر و پهن‌تر بود و دسته‌اش شکل مثلث داشت. درازا و پهنای کاسه در حدود یک وجب و نیم و عمق آن در حدود چهار انگشت بود. درون کاسه ی ساز را با مخلوطی از سریش و خرده ی شیشه پر می‌کردند و روی آن پرده ی نازکی می‌کشیدند. این ساز 33 تار داشت.
«نَزهه» (سنتور) ترکیب دو ساز چنگ و قانون بود و تنه ی آن به شکل مربع مستطیل، از چوب بید سرخ ساخته می‌شد و دو خرک و ۸۱ تار داشت که در دسته‌های سه‌تایی با هم کوک می‌شدند.
مهم‌ترین اثر صفی‌الدین در دوره ی دوم زندگی‌اش نوشتن رساله ی شرفیه است که آن را حدود سال ۶۷۴ قمری نگاشته است. این رساله اگر چه مفصل‌تر از رساله ی الأدوار است اما به اندازه آن شهرت نیافته است.
پس از مرگ بها الدین در 678 هجری و سقوط خاندان جوینی، بر اثر بی مهری هولاکو مقارن با 683 هجری، صفی الدین که با آن خاندان روابط استوار و دیرینه داشت مغضوب و ناگزیر از انزوا شد تا آنجا که سرانجام چون قادر به تادیه ی قروض خود نبود به زندان افتاد و در ناکامی در گذشت.
فعالیت ها و تاثیرات صفی‌الدین ارموی
ارموی از جهات مختلف تأثیرات ماندگاری بر هنر موسیقی و خوشنویسی ایران گذاشت:
• تربیت شاگردانی در خط و موسیقی که برخی از آن‌ها سرآمد این هنرها شدند
• نوشتن رساله‌های مهمی در زمینه ی موسیقی
• ابداع سازهای جدید با دخل و تصرف در سازهای قدیمی
• نظریاتی که در زمینه ی تئوری موسیقی ابداع کرد یا بر نظرات قدما افزود( ارموی سبکی از توصیف نظری موسیقی را ارائه کرد که بعدها به «مکتب منتظمیه» معروف شد. مکتب منتظمیه تعریفی از یک گام موسیقی مبتنی بر نظام کوک خالص ارائه کرد که تمام فواصل موسیقایی رایج در موسیقی جهان اسلام را در خود داشت و «خالص‌ترین گام در زمان خودش بود. مهم‌ترین خصوصیت مکتب منتظمیه که آن را از نظریه‌های پیش از آن متمایز می‌کند آن است که در آن هر اکتاو به هفده فاصله شده است. سایر ویژگی‌های مکتب منتظمیه عبارتند از: توجه به مفهوم ایقاع، ریتم که در سنت پیشین مورد توجه نبود، توجه به ویژگی‌های آکوستیک ساز (در چارچوب ابعاد و ادوار) و ابداع مفاهیم و واژگانی نوین نظیر"دور"،"شد" و"مقام " یا ارائه ی تعریف جدیدی از واژگان موجود نظیر "شعبه" برای توصیف نظری موسیقی.
• استفاده از روشی نظام‌مند برای ثبت و ضبط موسیقی به شکل مکتوب
شاگردان صفی‌الدین ارموی
صفی‌الدین در بغداد شاگردانی در خوشنویسی و موسیقی تربیت کرد.
• شمس‌الدین احمد بن یحیی سهروردی
• علی ستایی (سه‌تایی) که نوازنده ی نوعی سه‌تار بود
• حسن زامرکه نی می‌نواخت
• لُحاظ که زنی خواننده بود
• یاقوت مستعصمی در خوشنویسی
• بهاءالدین محمد جوینی
• شرف‌الدین هارون جوینی
• حسام‌الدین قتلغ بوغا
• جمال‌الدین واسطی
• نظام‌الدین بن حاکم
آثار صفی‌الدین ارموی
• الأدوار فی الموسیقی در این کتاب، صفی‌الدین به بررسی موسیقی ایران از نظر تئوری موسیقی پرداخته و خصوصیاتی از قبیل پرده‌ها و نغمات را در چارچوب نظریه ی ادوار شرح داده‌است. وی همچنین نحوه ی کوک‌کردن سازهایی مثل بربط را تشریح کرده‌است.
• رساله شرفیه رساله ی شرفیه از الأدوار مفصل‌تر و متشکل از پنج مقاله است. یکی از ویژگی‌های رساله ی شرفیه استفاده ی همزمان از "افاعیل" و "اتانین" برای ساختار ضرب‌آهنگ قطعات موسیقی است.
• کتاب الکافی من الشافی فی علوم العروض و القوافی
• رسالة ایقاع (رساله ی ریتم یا وزن) که به فارسی نوشته شده بود.
• فائدة فی العلم الموسیقی